door Gerard F.W. Trienekens.
Op 17 augustus 1944 komt de zieke burgemeester Schafrat tegen de avond thuis. De spanningen hadden hem in hun greep en hij was al sinds begin mei met ziekteverlof. Die avond wachtte hem bij thuiskomst een onaangename verrassing.
Burgemeesters in gevaar
Tot midden 1943 deed de Duitse bezetter veel moeite om het Nederlandse volk het nazigedachtegoed op te dringen, maar het werd hun langzaamaan duidelijk dat de bevolking steeds meer anti-Duits werd. Ook keerde de strijd zich meer en meer tegen de Duitsers en raakte de ondergrondse steeds beter georganiseerd. De bezetter, die tot dan met de wet in de hand de bevolking kort hield, ging over tot terreur en represailles. De ondergrondse op zijn beurt ging steeds verder met het bestraffen van NSB’ers en andere Duitsgezinden, het helpen van onderduikers en het overvallen van gemeentekantoren om zo aan bonnen te komen. Bevolkingsregisters werden indien mogelijk vernietigd.
Voor bestuurders was het een moeilijke tijd. Ze werden gedwongen de wetten te handhaven en kregen tal van maatregelen opgelegd die niet in het belang van de bevolking waren. Zo werd de Boekelse burgemeester gedwongen om vrijwilligers aan te wijzen om op het vliegveld van Volkel herstelwerkzaamheden uit te voeren. Voor de ‘vrijwilligers’ geen prettig werk; het was gedwongen arbeid, gevaarlijk vanwege mogelijke aanvallen, er lagen volop niet ontplofte bommen, en het werd slecht betaald. Naast vrijwilligers voor lokale werkzaamheden moest de overheid ook zorgen voor arbeiders die in Duitsland te werk werden gesteld.
Begin juni 1944 landen de geallieerden op de Normandische kust en neemt de oorlog voor de Duitsers een desastreuze wending. De represailles tegen de bevolking worden genadeloos. In onze directe omgeving vinden meerdere moorden plaats. Op 10 augustus werd Kees Wintermans, directeur van de Gemertse zuivelfabriek, door de Duitse Gestapo vermoord op de Elsendorpseweg aan de grens van Gemert met Oploo. Het was een vergelding voor het doden van de Duitsgezinde Gemertse slager Verstappen. Maar nog meer indruk maakte de moord op de burgemeesters van Someren en Asten. Zij werden neergeschoten op de kanaaldijk door een commando van Nederlandse SS’ers. Dat als reactie op de door de ondergrondse gepleegde terechtstelling van twee landwachters in Beek en Donk. Dit soort vergeldingen deed de bestuurders beven; de slachtoffers waren immers willekeurig gekozen.
Op 24 mei 1944 werd de heer Wijnhoven door de provincie aangewezen als plaatsvervanger van burgemeester Schafrat, die ziek was. Op 17 augustus moet Schafrat zich vervolgens melden bij de Bossche griffie van de provincie, waar hem door de Duitsgezinde autoriteiten bevolen wordt om op 1 september weer in functie te treden, ziek of beter. Bij thuiskomst is zijn verbazing en ontreddering groot, als vrouw en kinderen aan het inpakken zijn om het huis te verlaten.
Diezelfde middag was er heimelijk een vergadering belegd door de burgemeesters van de naburige gemeenten, waar ook de plaatsvervangende burgemeester bij was. Gezien de omstandigheden en de vergeldingen besloten ze allen om onmiddellijk onder te duiken en niets meer af te wachten. Wijnhoven bracht dit advies ook naar Boekel, waar mevrouw Schafrat alles in gereedheid bracht om meteen na terugkomst van haar zieke man te verdwijnen. Als de avond valt is iedereen weg en is het gezin compleet uit elkaar gevallen.
Bevrijding
De geallieerde legers hadden het erg moeilijk om uit Normandië te geraken, waar ze op 6 juni geland waren. Ongeveer half augustus slagen ze erin om de Duitse legers een vernietigende slag toe te brengen. Om niet overweldigd te worden door de geallieerden, vluchten de Duit-sers met achterlating van veel materieel richting Duitsland. Op 26 augustus valt Parijs en op 4 september Brussel. Enkele dagen later staan de geallieerden aan de grens van Nederland. Dan stokt het offensief; de aanvoerlijnen voor de legers zijn veel te lang en havens dicht bij het front zijn niet beschikbaar.
Doordat het geallieerde offensief stil staat, kunnen de Duitsers zich hergroeperen en hun legers opnieuw opbouwen. Brabant moet wachten op haar bevrijding. Maar als op 17 september de lucht vol is met vliegtuigen en parachutisten, zijn de geallieerden enkele dagen later in Veghel en Uden, en is ook Boekel snel vrij.
Boekel bevrijd
Op zijn onderduikadres wacht Cornelus Schafrat de bevrijding van Boekel af. Hij voelt zich heel wat beter zonder de Duitse dwang en wil graag weer aan de slag. Maar voor sommige inwoners was Schafrat niet meer de gewenste bestuurder van Boekel.
Prins Bernhard was door koningin Wilhelmina naar voren geschoven om leiding te geven aan de ondergrondse beweging tijdens en direct na de bevrijding. Hij gaf opdracht om collaborateurs en andere Duitsgezinden op te pakken en te interneren. Bernard wilde hiermee voorkomen dat deze mensen zouden onderduiken, of naar Duitsland vluchten. Ook in Boekel pakte de plaatselijke ondergrondse personen op, een enkele NSB’er en wat mensen die niet afwijzend tegen de Duitse bezetter stonden. En tot verbazing van nogal wat mensen ook burgemeester Schafrat, die in Huize Padua huisarrest kreeg.
In de dagen na de bevrijding was de politieke en de militaire machtsverhouding erg onduidelijk. In onze provincie regeerde in feite het Militair Gezag, mede omdat de Duitse vijand nog vele maanden op slechts geringe afstand verbleef. Wel kregen plaatselijk de burgemeesters opnieuw de leiding, maar door de arrestatie van Schafrat, die behalve burgemeester ook secretaris was, had Boekel geen bestuur. De ondergrondse nam toen de macht over en opende een kantoor in het gemeentehuis. Binnen enkele dagen ontstonden een pro- en een anti-Schafrat-kamp.
Op 10 oktober komt majoor Stok van het Militair Gezag in Boekel aan. Hij is aangesteld als politiek commissaris voor Oost-Brabant. Hij constateert dat de burgemeester is gearresteerd. Hij benoemt per omgaande locoburgemeester Van der Horst tot plaatsvervangend burgemeester, maar deze is niet in staat om de macht uit te oefenen. Hij bericht aan zijn commandant dat er onmiddellijk een oplossing gevonden moet worden, omdat hij vreest dat de twee kampen tot geweld over zullen gaan. Zijn volgende daad is het arrest van Schafrat ongedaan maken en hij beveelt de ondergrondse om hem vrij te laten. Vervolgens stuurt hij Schafrat voor zijn rust en veiligheid het dorp uit. Stok legt zijn maatregelen als volgt uit aan het districtshoofd van de ondergrondse Van Druenen: Schafrat is niet vluchtgevaarlijk. Bovendien zijn al op 25 september van het departement van Binnenlandse Zaken te Londen een twintigtal Brabantse burgemeesters aangewezen om direct gearresteerd te worden en Schafrat staat niet op die lijst. Ook laat Stok zijn commandant weten dat Schafrat nu niet capabel is om leiding te geven. De volgende dag heeft Stok gesprekken met de beide kampen en met overige notabelen, waardoor hij inzicht krijgt in de problemen.
Kleine Boekelse oorlog
Al de volgende dag krijgt Schafrat een officiële aankondiging van de provincie: hij moet vanwege het zuiveringsbesluit met onmiddellijke ingang zijn werkzaamheden staken en mag geen openbare functies bekleden, maar behoudt voorlopig wel zijn salaris. Majoor Stok had goed geluisterd en was op de hoogte van de explosieve situatie.
Het pro-kamp onder leiding van de dorpspastoor bestookte de griffie van de provincie met brieven over de goede daden van de ex-burgemeester, en men probeerde het anti-kamp te overschreeuwen.
De bijzonder felle reactie van de anti’s, voornamelijk de voormalige ondergrondse en een aantal personen die een hekel aan Schafrat hadden, was een uiting van teleurstelling. Schafrat was vrijgelaten en de ondergrondse moest het gemeentehuis verlaten. Ze stelden een brief op waarin meerdere bestuurlijke daden van Schafrat werden veroordeeld; ze gingen wel voorbij aan het feit dat deze daden dikwijls een opdracht waren van de Duitsgezinde autoriteiten.
De beide kampen probeerden bij meerdere instanties hun gelijk te halen. Met de waarheid werd bijzonder ‘soepel’ om gegaan, en van beide zijden speelden ook persoonlijke belangen een steeds grotere rol. Ook in het provinciehuis werd de explosieve situatie onderkend. Op 16 oktober benoemde de plaatsvervangende Commissaris der Koningin de heer Heijnen uit Boxmeer als vervanger van Schafrat.
De afloop
Er kwam nu wat meer rust in het dorp. Wel bleven de beide kampen op gespannen voet met elkaar staan. De zaak Schafrat werd voorgelegd aan de zuiveringscommissie. Deze was ingesteld om te onderzoeken of ambtenaren goed of fout waren geweest en in welke mate, of ze hiervoor straf verdienden, en of ze nog terug mochten keren naar de overheid. Omdat de zuiveringscommissie vele zaken te behandelen had, werd de zaak Schafrat pas in de herfst van 1945 behandeld.
Voor het pro- en het anti-kamp wederom een mogelijkheid om het gelijk te halen; de partijen haalden alles uit de kast. Gebeurtenissen die door het pro-kamp als positief werden beschouwd, werden door het anti-kamp als laf en niet-vaderlandslievend bestempeld. Een klein voorbeeld: als Schafrat thuis komt uit Den Bosch, staat zijn koffer, zonder zijn medeweten, gereed om onder te duiken en verdwijnt de familie. Prima, zegt het pro-kamp, dat deden alle burgemeesters in deze omgeving. Het anti-kamp heeft een hele andere mening: ze noemt het lafheid omdat Schafrat daarmee zijn verantwoordelijkheid ontliep en de gemeentelijke ambtswoning aan haar lot overliet. (De ambtswoning werd door de Duitsers geplunderd voordat ze richting Overloon vertrokken. Direct na de bevrijding werd het huis door de ondergrondse beschikbaar gesteld aan de Engelse troepen. Het hele interieur was vernield of weg, en dochter Annie Schafrat noemde het een beestenstal.)
In de herfst van 1945 wordt door de zuiveringscommissie de zaak onderzocht. Het rapport van de documentatiecommissie voor de zuivering van het overheidspersoneel geeft een zwaar negatief advies aan de zuiveringscommissie. Alle anti-argumenten zijn zwaar aangedikt, ze lijken wel overgenomen van de brieven van de ondergrondse. Maar de commissie weegt ook de pro-argumenten mee in haar oordeel. En blijkbaar geven deze argumenten toch een ander beeld van de ex-burgemeester. Zo stuurt de plaatsvervangende burgemeester Heijnen een brief met een harde toon, waarin hij het anti-kamp hekelt als ‘enkele terroristen, aangevuld met wat meelopers’. Het besluit van de commissie is helder: per 1 december 1945 zwaait Heijnen af en wordt C.H.F. Schafrat opnieuw eerste burger van Boekel.
Tot slot
Wat we uit deze geschiedenis kunnen concluderen, is dat Schafrat geen held was en sommige van zijn daden verdienden geen schoonheidsprijs. Hij werd gedwongen mee te werken aan zaken waarmee hij liever niet te maken had willen hebben. Aan de andere kant stonden de ondergrondse met enkele notabelen. Ze meenden voor een goede zaak te strijden, maar soms ook voor wat eigenbelang. Door het pro-kamp werd een ‘reddingsplan’ bedacht: de eenheid van kerk, in de persoon van pastoor De Raad, en de gemeente, moest worden hersteld, en langzaamaan gebeurde dat ook. Geleidelijk keerde de rust terug in Boekel.
Personalia burgemeester C.H.F. Schafrat
Cornelus Hendrikus Franciscus Schafrat
* Nuenen 10-10-1888 † Boekel 02-05-1954
x Nuenen op 10-07-1917 met
Elisabeth Wilhelmina van Wijk
* 1890 † 1971
Kinderen, onder andere
o Anny Schafrat * 1919 † 1993; medeoprichtster Heemkundekring Boekel-Venhorst
o Cees Schafrat * 1925 † 2015; huisarts te Handel
Ambtelijke loopbaan:
• Ambtenaar gemeente Nuenen, Gerwen en Nederwetten
• 1918 – 1929: Secretaris gemeente Gemert
• 1929 – mei 1944: Burgemeester en secretaris gemeente Boekel
• 25-05-1944 – 17-08-1944: Ziekteverlof; vervangen door P. Wijnhoven
• 16-10-1944 – 01-12-1945: Geschorst; vervangen door J. Heijnen
• 01-12-1945 – dec. 1953: Burgemeester gemeente Boekel
• 1953 – 02-05-1954: Plaatsvervangend burgemeester gemeente Boekel
Bronnen:
- Aanstellingsbesluit plaatsvervangend burgemeester P. Wijnhoven; Provincie Noord-Brabant; 25-05-1944. (DossCS01).
- Dagboek Annie Schafrat 15-08-1944 – 21-09-1944. (DossCS02).
- Verklaring P. Menne aan Binnenlandse Strijdkrachten; 09/12-10-1944. (DossCS09).
- Rapport Majoor A. Stok, Militair Commandant; 10-10-1944. (DossCS04).
- Rapporten Majoor A. Stok, Militair Commandant; 11-10-1944. (DossCS06).
- Besluit schorsing burgemeester Schafrat; Commissaris der Koningin N.Br; 11-10-1944. (DossCS08).
- Aanstellingsbesluit plaatsvervangend burgemeester J. Heijnen; Commissaris der Koningin N.Br.; 16-10-1944. (DossCS10).
- Rapport van Documentatie Commissie aan Zuive-ringscommissie; advies; 15-10-1945; (DossCS21).
- Rapport J. Heijnen; politieke verhoudingen; 18-10-1945. (DossCS22).
- BHIC; www.bhic.nl
Deze bronnen zijn aanwezig in het archief van de Heemkundekring; in het verleden verzameld door Bart van de Ven (1928-2015), met name bij BHIC, en verder uitgebreid door de auteur Gerard F.W. Trienekens.
In het ‘dossier Schafrat’ zijn meer dan 25 archiefstukken aanwezig betrekking hebbende op de bezettingstijd en de gevolgen hiervan. De nummers tussen haakjes zijn de bronnummers in het archief.